برترین محصولات خاتم کاری در نیلگون …

تعریف خاتم سازی

در فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، خاتم این گونه تعریف شده است: هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک ، با مثلثهای کوچک و طرحهای گوناگون خاتم سازی است. خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. هر چه مثلثها ریزتر و ظریف تر باشند، خاتم مرغوبتر است.

فرهنگ دهخدا خاتم را نشاندن پاره های استخوان با نقش و نگار در چوب تعریف کرده است.

در کتاب صنایع اسلامی در مورد هنر خاتم سازی چنین نوشته شده است: از صنایعی است که به خاورمیانه نسبت داده میشود. تزئین اسباب و اثاثیه، صندوق، جعبه و سایر اشیائی که با طرحهای هندسی، مرکب از قطعات کوچک چوب ، عاج ، استخوان یا صدف تزیین یافته است.

از هنرهای ظریف و پرکار صنایع دستی ایران که سابقه و ریشه ای کهن دارد. درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان روایات گوناگونی وجود دارد. در دایره المعارف فارسی آمده : زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه حضرت ابراهیم(ع) است.  چندضلعی هایی که در خاتم سازی به کار می آید منظم با تعداد اضلاع متفاوت است( پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی) که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف تشکیل میشود. ابتدا چوبها (آبنوس، فوفل، گردو) و استخوان ها( شتر ، اسب، عاج فیل) را در رنگهای مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود میبرند و از آنها مثلث هایی تهیه کرده و سوهان کاری میکنند. سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح مورد نظر را کشیده و این مثلث های چوبی، استخوانی و فلزی در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده، چسبانده و به وسیله نخ محکم میگردند که از این کار اصطلاحاً پره درست می شود. بعد از چند ساعت نخها باز شده و اضلاع طرح سوهان کاری شده و پره های ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجددا با چسب به هم می چسبانند که حاصل آن (توگلو) به دست می آید . مرحله بعدی گل پیچی است که به وسیله سیم مفتولی (برنج-آلومینیوم) گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده میشود و به آن شمسه می گویند. در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است. سپس در زیر فشار و پرس قرارد میگیرد . مرغوبیت خاتم به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همه اینها به مهارت استادکار در تهیه مواد اولیه و نحوه کاربرد آن خلاصه میشود. قدیمی ترین اثر خاتم کاری شده باقی مانده صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین است که مربوطه به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ هـ.ق است و توسط استاد محمد جمعه ساخته شده است.

سیر تاریخی

خاتم سازی از هنرهای ظریفی است که سابقه و ریشه ای بسیار کهن دارد و این هنر نیز مانند سایر هنرها و صنایع دستی ایران نمونه زیبا و پر ارزشی از ذوق و هنر مردم سرزمین ایران است و درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان و هنرمندان روایات متعددی وجود دارد. ولی آن چه قابل ذکر است این است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی اختراع کرده است.

این صنعت از زمانهای بسیار دور در مشرق زمین مرسوم بوده و یونانیها و رومیها نیز آنرا اقتباس کرده اند. خاتم در عهد استیلای مغول بر ایران، از کشور چین به ایران آمد و خاتم سازان ایرانی به مرور زمان، با اعمال تغییر و تنوع در خاتم پیچی و اضافه نمودن رنگهای مختلف چوب و انواع فلز و تغییر شکل هندسی آن از مقطع به مثلث ، تحول زیادی در آن ایجاد نمودند.

قابل ذکر است که قبل از حمله مغول، نوعی خاتم در ایران رایج بوده که از نمونه های آن خاتم منبر مسجد جامع عتیق شیراز می باشد.

در دوره صفویه این هنر در اصفهان مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی کرد. ازشاهکارهای خاتم، در این دوره میتوان به صندوق مرقد امام موسی کاظم(ع)، صندوق مرقد امام حسن عسگری(ع)، ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز و خاتم بقعه شاه نعمت اله ولی در ماهان کرمان که از کهن ترین آثار است نام برد. طی قرون ۱۳ و ۱۴ میلادی، هنرمندان آثار فراوانی را بدین شیوه خلق نموده اند.

در حال حاضر استانهای خراسان رضوی، اصفهان، چهارمحال بختیاری و خوزستان به این فعالیت مشغول می باشند.

مواد اولیه مصرفی

برای تولید محصولات خاتم از مواد اولیه گوناگونی استفاده می شود که عبارت است از:

الف) انواع چوب

چوب آبنوس، چوب فوفل، چوب بَقَم ، چوب عناب، چوب نارنج، چوب افرا، چوب کیکم، چوب تبریزی و چوب شمشاد.

ب) انواع استخوان و عاج

عاج فیل، استخوان شتر، استخوان گاو و استخوان اسب

ج) انواع مفتولهای فلزی

مفتول برنجی، مفتول نقره ای و گاه مفتول طلایی

د) صدف

در خاتمهای درجه یک و عادی از صدف نیز برای تأمین رنگ سفید براق استفاده می شود که به صورت لکه های بزرگ در نقشهای مختلف به کار می رود. کاربرد صدف در خاتم موجب زیبایی و بهتر شدن کیفیت آن میگردد اما به سبب گرانی قیمت و کمیابی کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.

ه) نخ پرک

در تهیه خاتم، برای پیچیدن مثلثها و بره ها و گلها از نخ هایی استفاده می شود که ضخامت انواع آن با یکدیگر متفاوت است. معروفترین و رایج ترین آنها نخی به نام «پرک» و نیز نخ های دیگری که ضخامت آنها مانند صخامت نخ کوک است؛ استفاده می شود.

و) سریشم

در خاتم به جهت چسبانیدن خاتم به روی ظروف و اشیاء از چسب سریشم استفاده می شود. سریشم از پیه پشت پای گاو یا گوسفند تهیه می شود که دارای خاصیت چسبندگی زیادی است و استحکام و دوام آن بیش از چسب صنعتی است.

ز) لاک

پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیاء سطح خاتم را پرداخت می کنند و سیقل می دهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص می پوشانند. پوشش لاک به یک دست شدن سطح کار کمک می کند تا برجستگی و فرورفتگی نداشته باشد تا زیبا و مستحکم شود.

ابزار وسایل کار

الف) انواع اره ها:  مانند اره استخوان برای چارچول دار ، خاتم بری ، مثلث بر ، اره مویی و …

ب) انواع رنده ها: رنده آهن، دودستی، دوراه کنی، رنده قاچی ، گرد، گیلویی زنی و …

ج) انواع سوهان: آج کنی، تخته ساب، دودم ، دوقلم ، دم موشی، دم کاردی و …

د)پرس:  پرس یا فشار وسیله ای است که برای چسباندن تخته و خاتم به یکدیگر مورد استفاده قرار میگیرد. بدین صورت که میان دو لایه خاتم و تخته را چسب می زنند و آن را میان پرس قرار می دهند تا دو لایه در یکدیگر فشرده و محکم شوند و پرس معمولاً بر دو نوع است : یکی فشار خاتم و دیگری مخصوص آستر کردن خاتم. در حال حاضر از پرسهایی که از قطعه آهن و در پیچ ساخته شده است استفاده می شود و یکباره بیست تا سی خاتم دو میلی متری را پرس و آستر می کند که در اصطلاح خاتم سازان به این مرحله از کار «توره» می گویند.

علاوه بر وسایل و ابزار فوق وسایل دیگری از قبیل: تخت رند، گاز انبر، مقار، کنده، ظرف سریش، خط کش، قفل، تیشه، گونیای آهنی، پرگار، قیچی، آهن ربا و … را می توان نام برد.

شیوه ساخت خاتم

مرحله اول: در این مرحله ابتدا چوبها و استخوان را به قطعاتی به طول ۳۰ سانتیمتر و عرض ۲ سانتیمتر و قطر ۱ تا ۲/۵ میلیمتر، می برند.

مرحله دوم: در این مرحله این قطعات را به صورت نوارهای باریک به قطعات مثلثی شکل در می آورند و بر روی تخت رند که شیاری شکل است قرار داده، می سایند و صیقل می دهند. مفتول های فلزی را نیز به همین ترتیب به وسیله اره و سوهان به شکل مفتولهایی به صورت مثلث در می آورند.

مرحله سوم: در این مرحله طرح مورد نظر توسط طراح کشیده شده و رنگ آمیزی می شود تا بر اساس آن خاتم پیچیده شود.

مرحله چهارم: در این مرحله خاتم ساز، مفتول های فلزی مثلث شکل را سریشم می زند و مطابق طرح مورد نظر، سه مثلث از چوب یا استخوان را در کنار اضلاع آن قرار می دهد و سپس اطراف آنرا با نخ پرک می پیچد. پس از خشک شدن سریشم، نخ را از دور مثلثها باز می کنند.

مرحله پنجم: این مرحله از کار را پره می گویند. در واقع می توان گفت چیدن مثلثها به شکلی است که از سطح آنها یک نقش گره ای درست می شود.( نقش گره هندسی)

مرحله ششم: در این مرحله چهار «پره» را در کنار هم قرار می دهند و سریشم می زنند و با نخ اطراف آنرا می پیچند.

مرحله هفتم: گل پیچی مرحله دیگر از کار است، که در آن سیم بزرگ گرد را به شکل شش گوشه در می آورند که در اصطلاح خاتم سازی به آن شمسه می گویند. در اطراف هر شمسه شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و اطراف آن را با نخ می پیچند.

در هر مرحله پس از خشک شدن نخ را باز می کنند. هنگامی که مثلث ها کنار یکدیگر قرار می گیرند به سبب شش گوشه بودن میان گلهای مثلثی شکل کمی فاصله می افتد که آنرا با چسباندن دو مثلث پر می کنند.

مرحله هشتم: در این حالت خاتم ها به صورت یک لوزی در می آید. در این حالت آنرا درون وسیله ای به نام تنگ یا پرس قرار می دهند تا مثلث ها کاملاً به هم بچسبند.

مرحله نهم: در این مرحله لوزیهای آماره را در کنار هم می گذارند و به شکل مستطیل در می آورند که طولی در حدود ۳۰ سانتی متر و عرض در حدود ۱۱۰ سانتی متر دارد. خاتم آماده شده را با سریشم به آستری که از چوب درخت تبریزی است می چسبانند.

مرحله دهم: در این مرحله پس دو طرف مستطیل را چوبی می گذارند که در اصطلاح خاتم سازی به آن «اووه» می گویند و آنرا با سریشم به مستطیل متصل می کنند و نخ پرک به اطراف آن می پیچند. اووه را در تنگ قرار می دهند تا چوب و خاتم در یکدیگر فشرده و محکم گردد.

مرحله یازدهم: در این مرحله هنگامی که قطعات خوب به یکدیگر چسبیده، آن را به ضخامت ۱ تا ۵/۱ میلیمتر برش می دهند. این مرحله از کار را «قامه کردن» می گویند. بعا از قامه کردن آستر چوبی خاتم به وسیله تخته رند، صاف و صیقلی می شود. قامه ها مرتب روی آستر چسبانده می شوند تا به نوارهای خاتم تبدیل شوند و بر روی انواع اشیاء نشانده شوند.

نقش و طرح و رنگ در خاتم

در نقوش خاتم بیشتر از اشکال هندسی چوب مثلث، لوزی و نیم دایره استفاده می شود. خاتم سازان اشکال را به صورت نقشهای زیبایی در می آورند و با بکاربردن انواع چوبها به رنگهای طبیعی سبز، قرمز، سیاه، قهوه ای و همین طوری با استفاده از رنگ صدف، استخوان و برنج، جلوه زیبایی به این اشکال هندسی می دهند . مرغوبیت و کیفیت خاتم به نقشهای ریز آن وابسته است. هرچه نقشها ریزتر باشند خاتم مرغوبتر است. همچنین مواد اولیه مصرفی و مهارت استاد در پیچیدن خاتم نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است.

خاتم پره وار، خاتم پره ای، نه گلی لایه دار، شش لوز، ابری ساده، ابری یک دور، ابری دو دور، خاتم دور رنگ متنی سبز، جوسیمی، بته جقه ای، خیابانی خاتم خطی، خاتم طاقی، عالم قمی، خاتم خیاقی، خاتم متن زنجیر سیمی.