معرق کاری

معرق کاری نقش خیال بر قامت چوبی که کالبدش پرشده از رمز و راز آفرینش .
یکی از هنرهای دستی کشور ایران معرق کاری است.
درمعرق کاری تکه های ریز چوب،فلز،پارچه،کاشی و …به زیبایی و در شکل های متفاوت در کنار یکدیگر قرار می گیرند.
قدیمی ­ترین اثر معرق کشف شده در ایران، شانه­ ای چوبی مربوط به شهر سوختۀ زابل است.
قدمت آن به هزارۀ پنجم قبل از میلاد می­رسد.

قدیمی ­ترین نمونۀ موجود، مربوط به صندوق شاه اسماعیل در مقبره شیخ صفوی است.

امروزه معرق بیشتر به صورت تابلو و طرح آنها بر اساس نقاشی­ های آبرنگ و رنگ­ روغن و یاعکس میباشد.

انواع زمینه در معرق کاری چیست

معرق کاری هنر چیدمان اجزای ریز در کنار یکدیگر است.
اما این تکه های کوچک نمی توانندبه تنهایی استحکام لازم راداشته باشند.
بلکه می بایست بر روی سطحی قرار گیرند.
به سطحی که معرق بر روی آن انجام می شود زمینه گویند.
در معرق کاری به طور معمول دو نوع زمینه مورد استفاده قرار می گیرد.

•  معرق زمینه چوب

• معرق زمینه پلی استر

معرق در هر زمینه ای که کار شود می تواند به صورت تزئینی و یا کاربردی به کار گرفته شود .
تنها چیزی که می توان ارزش معرق کاری را بیشتر کند تکه های چوب به کار رفته در آن است.
این تکه هاباید سالم و بدون ترک خوردگی و ضخامتی بین ۲ تا ۳ میلیمتر داشته باشند.
بدیهی است هر چه چوب خشک تر باشد بهتر است و امکان ترک خوردن در آینده وجود ندارد.

مراحل ساخت معرق چوب

• طرح نقشه

ابتداطرح نقشه به وسیله‌ی طراح کشیده و یا پرینت گرفته می شود.

سپس آن را روی یک تخته‌ی سه لایی به وسیله‌ی چسب فوری می‌چسبانند. ترکیب فوق را در اصطلاح مدل می‌گویند.

• خرد کردن مدل

در این مرحله مدل را روی چوب فوفل درز شده به وسیله‌ی میخ سایه نصب می‌کنند.

بعداز آن این ترکیب را روی تخته‌ی پیشکار قرار می‌دهند و به وسیله‌ی اره‌ی مویی به قطعه‌های مختلف می‌برند.

• نصب و قطعه‌های خرد شده

مجموعه‌ی قطعه‌های خرد شده را براساس طرح نقشه روی یک تخته‌ی ۱۸ میلی‌متری، چند سه لایی یا تخته‌ی پشتکار، که یک قطعه نایلون سطح آن را پوشانیده است کنار یکدیگر قرار می‌دهند و به وسیله‌ی میخ سایه به تخته‌ی مذکور نصب می‌کنند.

• دوربری نقش‌ها

هر یک از قطعه‌های خرد شده را، که شامل قسمتی از زمینه و نقشه است، با برداشتن میخ سایه از روی تخته‌ی پشتکار جدا می‌کنند و روی پیشکار قرار می‌دهند و خطوط مربوط به نقش‌ها را دوربری می‌کنند.

• تهیه و نصب زمینه‌ی اصلی

در این مرحله تخته‌ی سه لایی را که روی چوب فوفل یا گردوی زمینه قرار گرفته، برمی‌دارند و قسمتی از زمینه‌ی اصلی نمایان می‌شود.

سپس این قطعه‌ی فوفل را در جای خود مطابق نقشه روی تخته‌ی پشتکار به وسیله‌ی میخ سایه موقتاً نصب می‌کنند.

• انتقال نقش‌ها بر روی چوب‌های صنعتی

بعد از مرحله‌ی قبل، باقی مانده‌ی قطعه‌های خرد شده را که شامل یک قسمت از نقش‌های اصلی و تخته‌ی سه لایی است از چوب فوفل که در زیر این مجموعه قرار دارد جدا می‌کنند.

چوب فوفل را کنار می‌گذارند و تخته‌ی سه لایی نقشه را به عنوان الگو استفاده می‌کنند.

با انتخاب رنگ چوب، الگو را روی آن قرار می‌دهند و دوربری می‌کنند و بدین ترتیب عین نقش مورد نظر را با نوع و رنگ انتخابی به وجود می‌آورند و آن را بر جای اصلی خود، که در میان زمینه خالــــی است، روی تخته‌ی پشتکار قرار می دهند.

بدین ترتیب با این روش همه‌ی نقش‌های خرد شده را از رنگ‌های مختلف چوب، صدف و عاج تهیه و جایگزین مدل می کنند.

• اتصال نقش‌ها

بعد از جایگزین شدن نقش‌های رنگی به جای مدل اولیه، از سریشم و پودر حمرا مایع غلیظ و چسبنده‌ای تهیه می‌کنند و به وسیله‌ی انگشت سبابه روی تمام شیارهای بین نقش‌ها می‌زنند. بدین طریق تمام قطعه‌ها به هم چسبیده و ثابت می‌شود. در این مرحله میخ‌های سایه را از روی نقش‌ها برمی‌دارند. پس از چسبیدن نقش ها، نایلونی که قبلاً در زیر کار و روی تخته‌ی پشتکار قرار داده‌اند برمی‌دارند و نقش‌های چسبیده شده را برمی‌گردانند و پشت آن‌ها را سمباده‌ی نرم می‌کشند و بدین ترتیب چسب هایی را که از میان شیارها به پشتکار نفوذ کرده پاک می‌کنند.

• پرس کردن

این مرحله از کار در سه بخش انجام می گیرد:
الف) سطح تخته‌ی پشتکار را به وسیله‌ی کاردک به چسب گرم آغشته می‌کنند و سپس نقشه‌ی معرق شده را روی آن می‌چسبانند و برای ثابت نگاه‌داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب می کنند.
ب) ابتدا یک قطعه‌ی نایلون و سپس یک پتوی دولا را روی نقشه‌ی معرق شده قرار می‌دهند. این عمل برای جلوگیری از خرد شدن نقشه در زیر فشار دستگاه می‌باشد.
ج) ترکیب فوق را در میان دستگاه پرس قرار داده و آن را تنظیم کرده و تحت فشار قرار می‌دهند.

• دوربری کناره

بعد از پرس شدن، اگر شئ مورد نظر دارای اضلاعی ناصاف باشد، برای برطرف کردن آن، نخست طول و عرض آن را به وسیله‌ی انطباق با گونیا صاف می‌سازند و سپس در میان گیره قرار می‌دهند و اضلاع گونیا شده را رنده می‌کنند.

• پرداخت

به دلیل متفاوت بودن ضخامت چوب‌های صنعتی، سطح نقش‌های معرق شده یکسان نیست و به منظور رفع آن با ماشین سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰ کاغذی آن را می‌سایند و این عمل تا مرحله‌ای که همه‌ی نقش‌ها دریک سطح یکسان قرار بگیرند ادامه دارد. لازم به توضیح است که اگر ماشین سمباده در دسترس قرار نداشت درصورتی که صدف یا عاج در معرق به کار برده نشده باشد می‌توان از وسیله‌ای به نام چوب‌ساب استفاده کرد.

• لیسه زدن و پرداخت مجدد

پس از پرداخت سطح کار، براده‌های چوب برصفحه‌ی شئ پراکنده هستند که به وسیله‌ی لیسه جمع آوری می‌شوند و مجدداً با سمباده‌ی شماره‌ی ۱ سطح شئ را صیقل می‌دهند. این عمل تا مرحله‌ای ادامه دارد که انگشت بر سطح شئ معرق شده بلغزد.

• مرحله‌ی کاربرد پلی‌استر

این بخش از کار در سه مرحله انجام می شود:

الف) محیط شئ را به وسیله‌ی نوار چسب کاغذی به طریقی که ۲یا ۳ میلی‌متر آن از سطح شئ بالاتر قرارمی‌گیرد می‌چسبانیم.

ب) مخلوط پلی استرآماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه‌ی مورد نظر می‌ریزند و سپس آن را به وسیله‌ی یک شانه‌ی کوچک روی تمام سطح پخش می‌کنند تا کاملاً زمینه و سطح نقش‌های معرق شده را بپوشاند. هم‌چنین برای سهولت کار می‌توان پلی‌استر را به وسیله‌ی پمپ بادی بر سطح شئ پاشید.

ج) پس از ۲۴ ساعت، پلی‌استر روی شئ خشک شده که برای ظاهر ساختن نقش‌ها از زیر پلی‌استر، سطح آن را به وسیله‌ی سمباده‌ی لرزان که صفحه‌ی سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰ به آن متصل است می‌سایند و مجدداً، برای شفافیت بیشتر، قشری پلی‌استر خالص بر سطح آن می‌پاشند که به هنگام خشک شدن حباب هایی روی آن ظاهر می‌شود و برای از میان برداشتن آن‌ها از صفحه‌ی سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰۰ آبی استفاده می‌کنند.

•  آخرین مرحله‌ی پرداخت

در این مرحله به وسیله‌ی دستگاه پرداخت که صفحه‌ی نمد به آن متصل شده است و با به کار بردن مواد جلا دهنده سطح کار را پرداخت می‌کنند. برای جلای بیش‌تر صفحه‌ی نمد نرم‌تری (نمد پوست بره ای) بر سر دستگاه وصل کرده و با استفاده از ماده‌ی سفید رنگی به نام پل شیری سطح مورد نظر را پرداخت می‌کنند.

• کیلر

در مواقعی که شئ معرق‌کاری شده از کیفیت بالایی برخوردار نباشد، برای حفاظت و جلای آن به جای پلی‌استر از کیلر استفاده می‌شود که طریق مصرف آن در پنج مرحله به شرح زیر می باشد:

الف) نخستین نکته‌ی مهم، انتخاب کیلر براق است و مقدار مصرف آن، اندازه‌ی مشخصی ندارد و می‌توان به مقدار دلخواه از آن استفاده کرد.

ب) غلظت این ماده برای پاشیدن روی کار زیاد است و به همین دلیل آن را با مقداری تینر فوری مخلوط می‌کنند که رقیق‌تر شود.

ج) درون یک ظرف گود مقداری از ترکیب فوق را می‌ریزند و به وسیله‌ی پیستوله (فوتک)، به طریقی که لوله‌ی بزرگ آن به صورت عمودی و حداقل ۵ سانتی‌متر داخل مایع باشد قرار می‌دهند و درون لوله‌ی کوچک‌تر که به صورت افقی قرار گرفته است، می دمند و بدین ترتیب مایع درون ظرف را می‌توان بر سطح کار به طور یکنواخت پاشید. در این مرحله نکته‌ی مورد توجه این است که اگر بعد از دمیدن به درون پیستوله کیلر پاشیده نشد حتماً غلظت مایع زیاد است که در این صورت مجدداً کمی تینر فوری به آن اضافه می‌کنند. هم‌چنین برای سهولت کار می‌توان از پمپ بادی برای افشاندن کیلر استفاده کرد.

د) پس از خشک شدن،به وسیله‌ی انگشتان قطراتی از آب را بر سطح کار می‌پاشند.
در ادامه سمباده‌ی شماره‌ی ۴۰۰ (پوسته آب) را روی آن می‌کشند.
بدین ترتیب حباب‌های ریزی که ایجاد شده از بین می رود.

ه) در خاتمه یک قشر نازک دیگر از کیلر بر سطح کار می‌پاشند.

رفع اشکال انحنا و خمیدگی که در اغلب تابلوهای روی چوب پیش می آید:

چوب و رنگ یا لاک به یک اندازه قابلیت جذب رطوبت را ندارند وپس از چندی سطح تابلو تاب برمی‌دارد.
روی تابلو که رنگ یا لاک قرار دارد کمتر از قسمت پشت آن که پوششی ندارد رطوبت را جذب می‌کنند.
درنتیجه منجر به انبساطی نابرابر در دو طرف می شود.

اگر پشت تابلو را باموم یا صمغ و یا لایه نازک ازلاکی که روی تابلو قرار گرفته بپوشانند مشکل حل میشود.

وسایل و ابزار مورد نیاز برای معرق کاری

کمان اره مویی،تیغ اره مویی،چکش،کاردک،تیزک،میخکش،میخ سایه،تخته پیشکار،میزکار،سوهان،گیره،پیچ دستی،تخته سمباده،کاتر،دریل دستی وگونیا.

مصالح مورد نیاز برای معرق کاری:

چوب‌های مختلف درختان، چسب چوب، چسب فوری، چسب کالک، تخته سه لایی و زیرکار، چسب کاغذی.

وسایل و ابزار کاررنگ کاری معرق:

دستگاه ماشین پوست(صفحه دیسک)، دستگاه پولیش، دستگاه سمباده لرزان، پمپ باد و پیسوله، لیسه.

مصالح کار رنگ کاری معرق:

پلی استر، سیلرکیلر، پودرهای رنگی، خمیر مشکی، سمباده پارچه‌ای، تینر فوری و چسب پاتکس.

برای اجرا و ساخت تابلوهای معرق نیاز به مکان و فضای خاصی نیست.
وجود نور کافی، میز کار و صندلی مناسب تنها شرایط لازم برای مکان کار است.
اجرای تابلوهای معرق نیازمند ابزارهای صنعتی و مکان‌های ویژه نمی‌باشد.
پلی استر و رنگ کاری تابلوهای معرق،با استفاده از مواد شیمیایی انجام می‌گیرد.
بنابراین داشتن مکانی باسیستم تهویه مناسب و وجود آبشار رنگ و رعایت کامل اصول ایمنی ضروری به نظر می‌رسد.