خاتم کاری هنری دارای اصالت و پیشینه

صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ   گویا که لب لعل تو خاتم بند است

صنایع دستی کشورعزیزمان ایران گنجینه‌ای باارزش ازفرهنگ و هنر و تمدن ایرانیان است.

یکی از این هنر‌ها،هنرخاتم کاری است. هنری دارای اصالت وپیشینه.

در این مقاله با این هنر بیشتر آشنا می شویم.

خاتم کاری چیست ؟

خاتم کاری هنری دارای اصالت و پیشینه تاریخی است که ارزش زیادی بین ایرانیان و حتی توریست‌ها داراست.

ترکیبی ازچندضلعی‌های منظم باتعداد اضلاع متفاوت(سه،پنج،شش،هفت،هشت یاده ضلعی)که بااستفاده ازمواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف ساخته می‌شود ،راخاتم می گویند.

خاتم کاری هنر‌ی دقیق و پرکار است که سازنده‌ی آن باید ازدقت و حوصله‌ی زیادی برخوردار باشد.

در خاتم کاری هرچه طرح‌ها ریزتر باشند خاتم مرغوب‌تر و با ارزش‌تر است.

در لغتنامه‌ی دهخدا فردی که خاتم را می‌سازداینگونه معرفی شده است:«آنکه پاره‌های استخوان را درچوب بانقش ونگاربنشاند راخاتم سازگویند».

در دائرهالمعارف فارسی دربارهٔ خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده‌است: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک».

تاریخچه خاتم کاری

خاتم کاری هنری دارای اصالت و پیشینه. هنر خاتم کاری به شیوه امروزی قبل از صفویه و در زمان ایلخانان مغول از چین به ایران آمده است.در ایران هم پیش اسلام،در مواردی خاتم کاری انجام می گرفته است.
آثار خاتم کاری در اصفهان از دوره سلجوقیان باقی مانده است.

برخی آثار تاریخی خاتم کاری در ایران :

• درب شبستان مسجد جامع اصفهان
• مسجد مصری در جهانباره
• منبر مسجد جامع عتیق شیراز با قدمت بیش از هزار سال با استفاده از چوب یکرنگ
• سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز

در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد  از جمله:

• تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه “بناکی” در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است.
•   میز خاتم ساخته شده توسط هنرمندی به نام حبیب الله در سال ۱۵۹۱ میلادی ( ۹۹۹ هجری قمری) از درهای چوب گردو که با استخوان و چوبهای مختلف روکش شده و اینک در موزه دولتی برلین نگاهداری می شود .
• منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال مختلف هندسی و اجزای نقره ای که ظاهرا در سال ۱۷۰۲ میلادی ( ۱۱۱۴ هجری قمری) ساخته شده است.

مواد اولیه‌ی مورد نیاز در ساخت خاتم

۱- دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی

۲- انواع چوب(آبنوس – فوفل – گردو – بقم – عناب – نارنج – کهکم – کبوده)

۳- انواع استخوان(استخوان و عاج فیل – استخوان شتر – استخوان اسب)

۴- مفتول‌های فلزی(برنج – آلومینیوم و بعضاً نقره)

۵- صدف

۶- نخ پرک

۷- سریشم

۸- لاک

۹- ابزار عمومی شامل چکش، اره،‌ اره فلکه،‌ دریل و مته، دستگاه دینام و…

۱۰- ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره‌ها، انواع سوهان، انواع رنده، پرس، تیره‌دار یا خط‌کش قفل، مقار، انواع تنگ‌ها، چسب‌های مخصوص و …

مراحل تولید خاتم

1. تهیه انواع استخوان‌ها و چوب‌ها در رنگ‌های مختلف و برش با ابزار مخصوص به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر.
2. تهیه مثلث‌هایی از آن‌ها و سوهان کاری به طوری که تمام اضلاع آن به حالت و اندازه‌ی دلخواه درآید.
3. سپس برای تکمیل طرح از مفتول‌های سیمی که به صورت مثلثی بوده، کمک می‌گیرند.
4. کشیده شدن شکل مورد نظر توسط استاد
5. سپس این مثلث ها‌ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان هنرمند خاتم ساز در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شود و به وسیله نخ محکم می‌گردند که در این مرحله اصطلاحاً «پره» درست می‌شود.
6. پس از چندساعت نخ‌ها را باز می‌کنند و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم می‌چسبانند که در نتیجه‌ی این کار «توگلو» به دست می‌آید.
7. پس از آن به مرحله‌ی گل پیچی می‌رسیم که با کمک سیم مفتولی به نام شمسه طرح‌های ستاره‌ای ایجاد شده و در زیر فشار و پرس قرار می‌گیرند و در اطراف آن لایه‌های نازک چوب چسبانده می‌شود. جالب است که تا خاتم کاری به این مرحله برسد بیش از ۴۰۰ مرحله کاری پشت سر گذاشته شده است.
8. سپس خاتم‌ها با توجه به اندازه، رنگ و طرح با چسب مخصوص پوشانده شده و تمامی سطح بعد از تکمیل طرح و قرینه سازی با خاتم تزیین می‌شود و در نهایت سطح خاتم ساییده و صاف شده و با مواد مخصوص جلا داده می‌شود.